Blogger Widgets
Тунгаан бодоогүй юуханд ч гэсэн
Туйлын дүгнэлт битгий хий
Тусдаа өөрөө толгойтойн учир
Тулгарсан юманд сүүлд нь дугар. (Р.Чойном)

Search This Blog

Thursday, August 11, 2022

Сайн уу сайхан дурсамжууд минь

Хөрстийн амьдралд хөл алдсан

Хөлчүүхэн зүрхний минь тольтон дээгүүр
Шувууны сvvдэр шиг дайраад өнгөрсөн
Шунхан улаан залуу нас мину!

Амттан бүхний амтыг мэдэлгүй
Асгаж явсан залуу нас минь,
Өнгөтөн бүхний өнгийг бодолгүй
Үрж явсан залуу нас минь.

Зуны шөнийн нойрыг тоолгүй
Зуун гурван учралыг мөрөөсөж
Зураг шиг охидыг, тэрэг шиг дайрч
Зуурдхан мандсан залуу нас минь.

Өвлийн есийн жаврыг тоолгүй
Өөр хүний авгайд сэтгэп хаяж
Өрхний үзүүр шиг дэрвэж явсан
Өлчирхөн тэнэг залуу нас минь.

Даанч чи минь удсангүй...
Даавуу хүрэм, савхин бээлий хоёр шигээ,
Дассан салсан годон гэзэгтүүд шигээ
Дардан зам дээр үлджээ — залуу нас минь!

Улаанбаатарын чулуун засмалаар
Урагшаа, хойшоо, баруун тийшээ, зүүн тийшээ
Дотоод үйлдвэрийн хүнд шаахайг
Долоохон хоногт точийлдож явахдаа

Хүний сайн мууг зүүдлээ ч үгүй
Хүүхэд шиг өссөн залуу нас минь.
Хүүхний сайхныг таниа нь үгүй
Хүүрзгэнэ шиг ниссэн залуу нас минь.

Ангарайтсан нөхөдтэй, үдшийн цагаар
Адуу шиг пижгэнэсэн залуу нас минь
Айлын чийдэн хага чулуудаад
Авирлаж явсан залуу нас минь.

Аавын хүүгийн, шүр шиг хацрыг
Алгадаж явсан залуу нас минь,
Адилхан нөхдийнхөө хамрын цусыг
Асгаруулж явсан залуу нас минь.

Үзсэнээ мартаж, дуулснаа тогтоохгүй
Үүрдийн юм шиг дургиж явахдаа
Үймээнт хорвоогоос, дахиад олдошгүй
Үнэнч ханийнхаа дэргэдүүр өнгөрч

Хоног төдий зуурдхан ханилах
Хотын хүүхний өнгөнд хууртаж,
Ариухан цусаа түүний төлөө
Асгаж явсан залуу нас минь.

Оюутан ахуйн дэврүүн шүлгийн
Онгод цадигаар бялхаж явахдаа
Орчлон хорвоогийн нарийн учрыг
Олчихлоо хэмээн төөрч явсан

Ариунаас ариухан залуу нас минь
Арваадхан жилийн ханилгаатай байжээ.
Халуунаас халуун залуухан цаг минь
Хаврын үер шиг хугацаатай юм санжээ.

Аяа хөөрхий, хүний залуу нас гэж
Авч ч болдоггүй, өгч ч болдоггүй
Хэлгүй байгалийн дуугүй зарлигаар
Хэсэгхэн олддог шагнал юм уу даа.

Бусдын лангуунд энэхуу шагналаа
Бутархай мөнгө шиг тарааж хаясаар
Хүйтэн хорвоод нэг мэдэхнээ
Хүмүүний үр нүцгэрдэг байна.

Сайн ханиас хагацсан хойноо
Санан санан гунихардаг шиг
Болоод өнгөрсөн хойно, залуу насаа
Бодон бодон харуусдаг байна.

Баяртай, залуу зандан нас минь,
Барилдсан гэж бодвол, би ойчжээ.
Уралдсан гэж үзвэл, би хоцорчээ
Арилжаа наймаа хийсэн юм санж гэвэл харин
Атархан биеийнхээ эрүүл мэндийг егч
Алдар, шүлэг хоёрыг чинь авчээ!

Хөрстийн амьдралд хөл алдсан
Хөлчүүхэн зүрхний минь тольтон дээгүүр
Шувууны сүүдэр шиг дайраад өнгөрсөн
Шунхан улаан залуу нас мину! Баяртай! 

Гэсэн Р.Чойномын шүлэг байдаг ч гэсэн одоогоор залуу насаа үдэх хаа ч байсан юм. Та нартаа жаргал хүсье. 

Monday, March 27, 2017

Салхи савир оруулахуй

Зиак, Хүнсанаа ч муу блогтоо салхи савир оруулахгүй их л удаж шив. Аж амьдралаа залгуулкаад гэдэг шиг урдахаасаа хэтрэхгүй явсаар хоёр бил өнгөрөөчиж. Хүн чинь бас жоохон юм юмруу үсчиж байхгүй бол анзаараад байхнээ ерөөсөө урдахаа л бодоод нэг хайрцагт орчихдог юм бишүү. Уул нь үг үсэг, утга санааны зөрүүгүй хүнтэй арван үг солиход л аятайхан ойлголцчоод байдаг байсан чинь ажлаас бусад сэдэв дээр ямар ч мэдээлэл, мэдэгдэхүүнгүй болцийн бишүү. Эргэн тойрны хүмүүс чинь лаг лаг гүн гүнзгий философи этр, нийгмийн сайн сайхан, хүний амьдралын утга учир этр гээл лаг лаг сэдвээр ярьж байхыг сонсоод өөрөөсөө чухам энэ тал дээр юу бодож байдаг юм бол гэсэн асуулт асуусан ч олигтой хариулт, тодорхой чиглэл үзэл баримтлал гэж алга аа.
Сүүлийн 4 жил өөрийн гэсэн бизнестэй болох гэж чадах ядахаараа л чардайж зүтгэсэн ч одоогоор онц гавьсан юмгүй л.
Өмнө овоо эмх цэгцтэй, системтэй байсан чинь одоо байгаа байдлаа бодсон чинь ямар ч эмх цэгцгүй, хувийн зохион байгуулалтгүй болцийм шиг санагдаад....
Буцаад эмх цэгцтэй, эрч хүчтэй болоход юу шаардлагатай, хаанаас эхлэхээ ч мэдэхгүй болцон юм шиг. Энэ ядаж байхад хаврын синдром ч юмуу ккккк

Thursday, June 9, 2016

Амьдрал бол аз жаргалтай мөчүүдийн хэлхээс болохоос биш
Амьд үлдэх гэсэн тэмцлийн нэр биш

Бага ч атугай кайф мэдэрцгээ.
Зун цаг ч дундаа орж байна. Арван хоёр хоногийн дараа нар буцах нь дээ хөөрхий.



Saturday, October 31, 2015

Хурай Хурай Хурай Хурай



Мөнх тэнгэрийн хүчин дор энхэд орших Монгол мину
Өвөг дээдсээс өвлүүлж өгсөн өнтэй сайхан нутаг мину
Хүннү, Сүмбэ, Нирунаас хотлоор дуурсах түүх мину
Хорвоо дэлхийг эзэгнэж явсан хаан эцэг Чингис мину
Хатгалдах дайснаа хөнөөн дарсан хатан зоригт баатрууд мину
Хайр энэрлээр өсгөн сургасан хамгаас дээд ээжүүд мину
Уянгат хуурын эгшигэндээ уртын дуугаа хадаан дуулсан
Уужуу сэтгэлт Монголчуудын урдах зам нь цагаан байг ээ
Хурай Хурай Хурай Хурай
Хурай Хурай Хурай Хурай
Хурай Хурай Хурай Хурай

Saturday, July 25, 2015

С.Буяннэмэх - Их Тэнгэрийн Дүлий

Ямар золиг шиг нөж нь ингэж угласан юм. Шатны дуудай нь ингэж мултардгийг би ер үзээгүй. Харин хүн явсандаа сайн боллоо. Хэрэв ачаа ачсан бол хаягдах биш үү гэж хараал ерөөл тавилцаж тэндээн бууцгааж мөнөөх Тэмээний хом шатыг засаж дуудай хэрээг нь чангалан засаж байв. Тэдний дэргэдүүр маш ойрохон өнгөрсөн нэгэн их зам урагш хөндөлдөн мяралзаж хязгааргүй говьд тэсвэргүй одсон харагдана. Бас энд тэнд харгана бут багширан ургаад, аргал заргал зөндөө хэвтэнэ. Сүхэндэй хазааний тэмээ унаад явахыг завдтал гэнэт мөнөөх халцгай Гочиг хараал тавиад унав. Бусад нь мөн л гайхаж бас ямар юм мултарч шавтарсан юм бол гэлцэн буцаж ирэхэд халцгай Гончиг хэлрүүн. - Та нэр чинь хаашаа нөж шиг хүмүүс вэ. Аль өглөө гараад одоо үд өнгөртөл ер нэг тэмээ малаа амруулахыг бодохгүй ямар үхсэндээ яарсан юм. Энд буугаад тэмээгээ бага идүүлж цай уулцаад оройн сэрүүнд аятай явбал тэмээ малд тустай биш үү гэхэд бусад нь даруй зөвшөөрч тэндээ буулцан тэмээ ачааг буулгаж, тогоо шанага гаргалцан, аяга шанага хангинуулж, аргал шаваг түүлцэх, ус зус авчирах гэлцэн гурвуулан гурван тийш яаран гарч одов. Донсуй Түвдэн гэгч нь заавал хуурай аргал олж түлэх гэж дэмий тэнэсээр хөндлөн хөрөгдөгч их зам дээр хүрч энэ замаар чухам юу явсан байдаг бол гэж ажиглан үзвэл ер жигтэйхэн жигтэйхэн угалзтай хээтэй жирэвгэр түрэвгэр зүйл бүрийн уран хэвтай мөрүүд гарсан байхад их л сонирхож гайхаж энэ нь чухам ямар юмны мөр болохыг бодож олохгүй зогсож байтал гэв гэнэт түүний нүдэнд нэгэн том бөндгөр юм ам дээр хэвтэж байв. Донсуй Түвдэн ир л гайхаж алгуур алгуур алхасаар очив. Үзвэл нэгэн хожгор шар тос ажээ. Досуй Түвдэн, ихэд баярлаж яаран очиж авах гэсэн боловч бас л гэдрэг болоод дотроо бодруун. Үгүй энэ ер үхсэн хүний юм байж магадгүй гэж сэжиглээд авалгүй ийш тийш харвал харин Сүрэндай түүний дэргэд маш ойрхон шаваг түүж явна. Донсуй Түвдэн баруун гараа өргөж даллан дуудаж - Хүүе нааш ир, нааш ир! Энд сонин юм байна, сонин юм байна.

Tuesday, February 3, 2015

Англи хэлний яриа сайжруулах 100 жишээ өгүүлбэр

1. I need…. “Надад …хэрэгтэй” гэж хэлэхдээ
I need a new car. Надад шинэ машин хэрэгтэй.
I need a vacation. Надад амралт хэрэгтэй.
I need some advice. Надад зөвлөгөө хэрэгтэй.
I need a haircut. Би үсээ засуулах хэрэгтэй.

2. I hope…. “Би .. бодож байна” гэж хэлэхдээ
I hope it snows. Одоо цас орох байхаа (Би цас ороосой гэж хүсэж байна.)
I hope it’s OK with you. Чамд таалагдах байхаа
I hope you can make it. Чамайг чадна гэж бодож байна.
I hope my plane leaves on time. Миний нисэх онгоц цагтаа явах байхаа.

3. Can I…? “…. “би … болох уу” “… туслах уу” гэж хэлэхдээ
Can I help you? Би таньд туслах уу?
Can I give you a hand? Таньд тусалж болох уу?
Can I get you something? Таньд захих юм байна уу?
Can I take a message? Таны зурвасыг би бичээд авах уу?

4. Are you…? “Чи … ?” гэж ярилцагчынхаа байр байдлыг асуухдаа
Are you ready? Чи бэлэн үү?
Are you all right? Чи зүгээр үү?
Are you busy right now? Чи завгүй байна уу?
Are you free tomorrow afternoon? Чи маргааш үдээс хойш завтай юу?

Wednesday, January 21, 2015

Хүн өөд болсны дараах 49 хоногт яадаг вэ?


Бид энэ удаа үхлийн дараах 49 хоногийн тайлалыг өгүүлсэн “Бардо Тойдол” хэмээх ховор нандин судрыг та бүхэнд толилуулж байна. Энэ судар нь хүний оршихуйн нууцад хүрэх түлхүүр юм.

“Бардор Тойдол” -ийг үгчлэн орчуулбал “Сонссоны хүчээр чөлөөлөгдөх” гэсэн утгатай бөгөөд энэхүү судар нь Түвдийн эрдэмтэн мэргэдийн олон зуун жилийн турш үе дамжин цуглуулсан баримтуудаас бүрддэг юм.

Энэ судрыг нас нөгчиж буй хүнд буюу нэгэнт өнгөрсөн хүнд уншиж өгдөг байсан ч зөвхөн дээгүүр зиндааны лам нар л унших эрхтэй нууц судар байсныг дурдах нь зүйтэй болов уу. Энэ сударт тэмдэглэснээр Бардын зургаан шат байдаг. Гурвыг нь хүн амьддаа үзэж гурвыг нь нас барсныхаа дараа туулдаг тухай өгүүлжээ. Ингээд “Бардо Тойдол”-оос зөвхөн зайлшгүй чухал гэснийг нь толилуулья.

Sunday, December 28, 2014

Хийморь тэтгэсэн Улаанбаатар

Өргөн олны минь хийморь нь болсон
Өргөө гэрийн минь тотго нь болсон
Өвөг дээдсийн минь асаасан гал голомт
Өнгө зохилдсон Нийслэл Улаанбаатар
Хийморь тэтгэсэн миний улаанбаатар
Уулсын чанадаас бэтгэрч дурсан
Уртын аянаас санаж ирэх
Ургийн гал голомт өвгөдийн минь сүр
Угийн хайртай миний Улаанбаатар
Хийморь тэтгэсэн миний улаанбаатар
Амгалан энхийн жаргалтай
Азтай залуус нь жавхаатай
Аятай амьдралын гэрэл гэгээ
Миний Улаанбаатар


Saturday, November 22, 2014

Тэгээс хязгааргүйн хооронд

Das Wahre ist gottähnlich.
Үнэн бол бурханы энтэй. (Гёте)
Хар нүхний ёроолд хэвтэхҮнэн”.
Гэрэл ч мултран гарч үл чадах тэр ёроолыг хэрэвзээ математикийн томъёогоор илэрхийлж  чадах аваас, сансар огторгуйг бүхэлд нь тайлж чадна гэх.
Энэ ертөнцийн түмэн үзэгдлийг ердөө л “цэвэр оюун бодлоороо” таньж мэдэхийг эрмэлзэх физикчидийн их аян мөдхөн огторгуйн эхлэлд дөхөж очоод байна.

13.7 тэрбум жилийн тэртээ Их тэсрэлт гэгдэх аварга дэлбэрэлтийн үр дүнд энэ огторгуй ердөө “ганц цэгээс” эхэлсэн гэгддэг.

Өдийг хүртэлх физикчидийн олж нээсэн томъёонууд тэрхүү Их тэсрэлт болоод “10-ын -43 зэрэг секунд” өнгөрсөнөөс хойшхийг нэгэнт тайлаад буй.

Өөрөөр хэлбэл, хүн төрөлхитөнд үлдээд буй сүүлчийн таавар, тэр бол огторгуй яг мэндэлж буй чухам тэр агшин юм.

Харин тэрхүү сансар огторгуй үүсч мэндэлсэн яг тэр агшин нь “Хар нүхний ёроолд” тэмдэглээтэй байгаа юм гэнэ.

Яагаад гэвэл,

хар нүхний ёроол гэдэг бол “туйлдаа хүртэл агшигдан шахагдсан хэт бичил цэг” учраас тэр. Тэр бол сансар огторгуй бүхлээрээ буцаж хуйлагдан нягтарчихсан мэт тийм газар юм.

Огторгуй эхлэл цэг бол, огторгуйн төгсгөл ч гэж санагдам хар нүхний ёроолтой томъёоны хувьд ижилхэн учраас тэр юм.
·        Харьцангуйн ерөнхий онол

20- зууны төрүүлсэн суут физикч Эйнштейн компьютер ч байхгүй тэр үед холын огторгуйн хөдөлгөөнийг өндөр нарийвчлалтай тодорхойлж чадсан (Угаас, шинэ томъёо нээж олоход компьютер ашиглах боломжгүй юм. Учир нь компьютер бол нэгэнт олдсон томъёонд тулгуурлан програмчлагдсан байдаг).

Эйнштейний нээн илрүүлсэн Харьцангуйн ерөнхий онол.
Хараагүй хэрнээ л хэцүү гэж санагдах тэрхүү томъёо, үнэндээ тун энгийнээр илэрхийлэгдсэн байдаг гэх. Томъёоны зүүн тал нь “орон зайн муруйлтыг”, баруун тал нь “юмсын жин болон инергийг” илэрхийлж байдаг. Нэг ёсондоо, “жин болон инерги байхад орон зай муруйдаг” гэсэн утгыг илэрхийлж буй юм.

“Орон зай муруйх” гэж юу гэсэн үг вэ?

Жишээ нь, орны матрассан дээр бөмбөг өнхрүүлбэл, мэдээж матрасс бөмбөгний жингээр хотойно. Тэгж үүссэн хотойлт нь“муруйлт” юм.

Тэрхүү муруйсан матрасс (орон зай) дээр өөр нэг хөнгөн бөмбөг тавьбал, тэр нь эхний бөмбөгний хотойлтыг дагуулан хөдлөх биз. Ингэж үүссэн хөдөлгөөн бол, нар гэх мэт том оддын татах хүчинд татагдах жижиг гаригсын хөдөлгөөн юм.

Эйнштейний Харьцангуйн ерөнхий онолоор бол, оддын жингээс болоод түүний ойр хавийн орон цаг муруйж, тэр муруйлтыг нь дагаад бусад гаригсууд хөдөлж байдаг болж таарна.
Тэгээд, тэрхүү орон цагийн муруйлт нь “одны хэмжээ жижигхэн бөгөөд жин нь их байхын хэрээр том болж, хүчний үйлчлэл нь их байх болно”.
Энэхүү татах хүчний онолыг ашиглавал, огторгуй мэндлэх үеийн нууц тайлагдана хэмээн тухайн цаг үедээ маш том хүлээлт үүсээд байжээ.

Гэвч хэдий алдарт Харьцангуйн ерөнхий онол ч гэлээ, түүнд нэгэн цоорхой байлаа. Тэр бол “Хар нүхний ёроол” байсан юм.
Түүнийг гярхай анзаарсан хүн бол тэргэнцэртэй суутан Хокинг профессор.

Аймшигтай хүчээр бүхнийг сорон залгих хар нүх. “Түүний хамгийн гүн хэсгийг Эйнштейн анзааралгүй өнгөрөөсөн” хэмээн Хокинг хэлнэ.

Эйнштейний онолоор бол, биет жижигхэн бөгөөд хүнд байхын хэрээр орон зай илүү муруйна. Тэгвэл “туйлын хүнд мөртлөө өчүүхэн цэг” байвал юу болох вэ?

Тэр үед орон зай тэр цэг рүү чиглэн хязгааргүйгээр шигдэн орох учиртай. Энэ бол онол дээрх хар нүх юм.

Хар нүхийг илэрхийлэх томъёоны хуваарьт (буюу хуваагч) түүний ёроол хүртлэх зай болох “r” хувьсагч бий. Энэ бол, хар нүх гүн байхын хэрээр түүний орон зайн муруйлт их болохыг үзүүлнэ.
Тэгвэл хар нүхний ёроолд тулж очвол юу болох вэ? Түүний зай болох “r”-ын утга 0 болно. Энэ үед хуваарийн утга ч бас “0”болж, томъёоны үр дүн “хязгааргүй” болно. Математикийн хувьд энэ нь тооцоолох боломжгүй гэсэн утгыг илэрхийлнэ.

Эйнштейний анзаараагүй цоорхой гэдэг нь энэ байсан аж.

Огторгуйн үүслийн нууцыг тайлна хэмээн бүхний хүлээлтийг өөртөө хураасан Харьцангуйн ерөнхий онол ийнхүү хар нүхний ёроолд хүрч чадсангүй.

Хокинг профессор
- - Хар нүхний ёроолд Харьцангуйн ерөнхий онол хүчинтэй байж чадсангүй. Энэ асуудлыг шийдэхгүй бол огторгуйн эхлэлийг таних боломжгүй юм.
·   Нэгдэл

Эхэнд өгүүлсэнчлэн, хар нүхний ёроолыг харж чадахгүй бол, огторгуйн эхлэлийг ч бас мэдэж чадахгүй.

Харамсалтай нь Хокинг профессорын зааж хэлснээр, зөвхөн Харьцангуйн ерөнхий онолоор хар нүхний ёроолд үүсэх “хязгааргүйн нууцыг” тайлж чадахгүй нь тодорхой болсон.

Нэгэнт тийм бол гэсээр Оросын суутан Матвей Броштейн Харьцангуйн ерөнхий онолыг “эгэл бөөмийн томъёотой” хольж угсрах санааг туршиж үзэв.

Яагаад аварга огторгуйн нууцыг тайлахад өчүүхэн микро эгэл бөөмийн (биетийн хамгийн язгуур нэгж) томъёо хэрэгтэй гэж?

Учир нь гэвэл, огторгуйн эхлэл болох анхны нэг цэг ч бас, хар нүхэнд сорогдон орох сүүлчийн ганц цэг ч тэр, хоёулаа “туйлдаа хүртэл агшигдсан микро цэг” учраас тэр. Мөнөөх Эйнштейн хүртэл анзааралгүй өнгөрөөсөн цоорхой гэдэг нь тийм микро ертөнцийн цэг байсан юм.

Нэг ёсондоо, хэрвээ Харьцангуйн ерөнхий онолд туйлын бичил ертөнцийн онол болох “эгэл бөөмийн томъёог” холбож угсарч чадвал, тэр онол нь энэ ертөнцийг булан ч үлдээлгүй бүхэлд нь илэрхийлж чадах учиртай. Броштейн ч бас тэгж боджээ.

Ядуу гэрт төрсөн хэдий ч хувиараа физикт суралцсан гэх Броштейн. Дөнгөж 19 настайдаа Харьцангуйн ерөнхий онолыг ч, эгэл бөөмийн томъёог ч төгс ойлгосон байсан гэдэг.

Броштейн юун түрүүнд туршиж үзсэн нь, орон зайг эгэл бөөмсөөс ч хамаагүй өчүүхэн “хэт микро хэмжээнд” хувааж, тэдгээрт үйлчлэх татах хүчийг тооцож үзэв. Нэг үгээр, эгэл бөөмсийн томъёонд дутагдаад байсан татах хүчний онолыг Харьцангуйн ерөнхий онолоор нөхөхийг оролдсон хэрэг юм.
·   Хязгааргүй

Тэгтэл гайхмаар үр дүн гарав. Ахиад л хуваарьт нь 0 гараад ирэх юм гэнэ. Ямар гээчийн төөрдөг байшин бэ? Бас л тооцох боломжгүй болж таарав уу?
-  -  Хоёр зөв томъёо холбосон байтал яагаад?

Броштейн улам цааш нь нарийвчлалаа өсгөн тооцож үзэв.
Тэгэх тусам л хоржоонтой гэгч нь олон хязгааргүй гарч ирнэ. Тэр нь эцэстээ “хязгааргүй тооны” хязгааргүй болж орхих нь тэр. Хязгааргуйн нууцыг тайлах гэсэн биш, ухах тусам л улам бүр хязгааргүйд булагдаж орхив.

-    Хэрвээ энэ үнэн бол, энэ орон зай ч бас хэзээ ч нураад уначихаж мэдэх нь ээ?...

Тийм айдас Броштейныг нөмрөн авав. Үнэндээ бид бүхний эргэн тойрон дахь орон зай гээч нь, микро нүдээр харах юм бол үнэнхүү тогтворгүй бөгөөд хязгааргүйг төрүүлэх хар нүх шиг зүйлээр битүү бялхаж байдаг юм биш үү, гэх айдас.

Броштейны толгой хязгааргүйгээр дүүрээд байлаа. Яг тэр үеэр түүний эх оронд (ЗХУ) аймшигт хуй салхи дэгдэн босч ирэв. Сталины үе ирж, нэг саяар тоологдох мэдлэгт хүмүүс хийгээд энгийн иргэдийг хамарсан их хядлага ороон авах нь тэр.

Өнөөдөр амьд сэрүүн буй Броштейний охин (Елена) тэр үеийн тухай дурсана.
- -   Би тэгэхэд 6 настай байсан. Яг миний төрсөн өдрөөр аав маань баривлагдаад явсан.

Эцэг Броштейн нь хязгааргүйн оньсогыг тээсэн чигтээ нууц цагдаагийн албанд баригдаж, түүний дараа буудуулан нас баржээ (1937 оны 8 сар).

- -   Яагаад Сталин ингэсэн юм бэ?

Броштейны шавь байсан Зорев Алферов одоо ч гомдолтой хэвээр.

- - Сталин Броштейны хувь хүний чадавхаас нь болгоомжилсон болов уу. Гэсэн ч энэ бол хэрхэвч зөвтгөх аргагүй эмгэнэл.

31 настай идэр залуухан суутан тийнхүү харамсалтайгаар мөнхөрчээ. Түүний үхлийг хагас зууны турш ар гэрийнхэнд нь дуулгасангүй. Санкт-Петербург хотын гаднах ойд байх 2 сумны ором сийлэгдсэн булш, тэнд Броштейн нойрсон буй.
·  Резинэн цагираг

Броштейны үхлээс хойш, хязгааргүйн нууц физикийн ертөнцөд бат суусаар байлаа. Тэгээд жийрхэлтэйгээр “Хязгааргүйн нууцад хүчээ сорих нь, амьдралаа гаргуунд нь гаргахтай ижил” гэж хүртэл хэлэгдэв. Явсаар ихэнх физикчид энэхүү хүнд асуудлаас харцаа буруулах болжээ.

Ийн дүнсийх цаг үеийн дундаас тодорч гарч ирсэн нь, тухайн үедээ огтоос нэр усгүй залуухан судлаач Жон Шварц байв.

Тэрээр Жоэл Шеркийн хамтаар 1974 онд “Хадрон бус эгэл бөөмийн хос модел” гэдэг ажлаа нийтэлж, хязгааргүйн нууцыг тайлах томъёог олсон хэмээн цуурав.

Шварцийн сууриа болгосон нь нэгэн “мартагдсан хуучин томъёо”. Утаслагийн онол гэж нэрлэгддэг санаа байв.

Шварц
- - Тухайн үеийн судалгаа маань “мартагдсан салбар” байлаа л даа. Хийсэн ажлууд маань огт үнэлэгдэхгүй, зүгээр л орон тоо бөглөсөн аятай л байдаг байлаа. Ямар сайндаа хариуцсан профессор маань намайг “Улаан номонд орсон зүйл” гэж хүртэл хэлж байхав (хэхэ).

Тэрхүү мөхлийн ирмэгт тулсан утаслагийн онол гэдэг нь, физик биетийн хамгийн язгуур нэгж болох эгэл бөөмийг цэг бус резинэн цагираг шиг “чичирхийлдэг утас” гэж үздэг эд юм. Энэ санааг хөгжүүлсэн Шварц болон Шерк нар “Супер утаслагийн онол” гэдэг нэртэйгээр нийтэд зарлав.

Яагаад эгэл бөөмсийг цэг бус резинэн цагираг хэлбэртэй гэж үзсэн юм бол?

Шалтгаан нь, хязгааргүйг үүсгэх “хуваарийн 0”-ээс зайлхийхийн тулд байв. Хуваарь 0 болох нь, эгэл бөөмсүүдийн хоорондын зай 0 болох үед буюу эгэл бөөмсүүд мөргөлдөх үед юм.

Тийм бол, хэрвээ эгэл бөөмсүүд цэг бус резинэн цагираг хэлбэртэй байвал юу болох вэ?

Эгэл бөөмсүүд мөргөлдсөн ч өөрийн радиусаас жижиг болтолоо муруйхгүй. Үүний ачаар мөргөлдсөн эгэл бөөмсүүдийн хоорондын зай 0 болохгүй, улмаар хязгааргүй ч үүсэхгүй болно. Нэг ёсондоо энэ ертөнц “чичирсэн утаснуудын” зөөлөвчиний ачаар сүйрчихгүй тогтнож байдаг гэсэн үг болно.

Ийнхүү хязгаагүйн нууц тайлагдав. Броштейны эмгэнэлт үхлээс хойш 30 илүү жил өнгөрөөд байлаа...
-    Өөр хэмжээс
Гэтэл онолоо зарласан тухайн үед, Шварцийн Супер утаслагийн онолыг хэн ч тоож харсангүй. Учир нь уг онол нь өөрөө “10 хэмжээст орон зай” гэх өөр хэмжээсийн огторгуй дээр тогтож байсан юм.

Бид бүхний мэддэгчлэн, бидний оршин амьдрах энэ ертөнц бол “4 хэмжээстэй”. Урт, өргөн, өндөр, дээр нь цаг хугацаа нэмэгдэнэ. Тийм атал, Супер утаслагийн онолын тайлбарлах ертөнц бол “10 хэмжээст” гэх туйлын хачирхам эд байсан юм.

- -   Бусад 6 хэмжээсийг хэрхэн ойлгох ёстой юм бэ? Ингээд бодохоор Супер утаслагийн онол юуны ч шийдэл болж чадахгүй. Тухайн үед би Супер утаслагийн онолд ямар ч сонирхолгүй байлаа.
хэмээн Герард Хофт (1999 оны Нобелийн шагналтан) дурсан ярина.

- -  Супер утаслагийн онолыг физикийн онол гэж хэлэх аргагүй. Ийм юм хийж байгаа юмнуудыг хөөж гаргавал таарна.

Тухайн үеийн дуу хоолой ерөнхийдөө ийм л өнгө аястай байлаа.

Шварц физикийн салбарын эрх мэдэлтнүүдээс хүртэл чичлүүлж байв.
- -   Заа Шварц. Өнөөдөр аль хэмжээс дээрээ явна даа? (хаха)

Үнэндээ Супер утаслагийн онолыг боловсруулсан Шварц, Шерк нар ч “Яагаад 10 хэмжээс юм бол?” гэдгийг гайхширч байв. Математик тооцоо хийхээр яалт ч үгүй л тэгж таараад байсан хэрэг.

Супер утаслагийн онол хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсаар, хамтрагч Шерк чихрийн шижингийн хүнд өвчинд нэрвэгдэн Франц руугаа нутаг буцахад хүрэв. Тэгээд тун удалгүй 34 насандаа таалал төгсчээ.

- - Тэр маань өөрийн явж буй зам нь үнэхээр зөв юм уу гэдэгтээ эргэлзэн дүнсийсэн байж билээ...
хэмээн эхнэр Анн нь дурсана.

Өөр хэмжээсийн судалгаандаа санааширсан Шерк туйлдан цөхрөв үү гэлтэй Буддын шашинд автан бясалгаж байсан гэдэг.
Түүний өрөө чихрийн шижин өвчний эм тариагаар дүүрэн үлдэж хоцорсон байлаа...
·   496
Шеркийн гэрээсийг ганцаар тээж үлдсэн Шварц. Бусад физикчид нүд гялбам амжилт гарган тодрох дунд, зөвхөн өөрийн супер утаслагийн онолдоо нэг мөр тууштай явсаар байв.

Анхны онолоо зарласанаас 10 жилийн дараа, Супер утаслагийн онолд нэгэн шинэ суутан нэмэгдэв.

Майкл Грийн. Кембрижийн их сургуульд Хокинг профессор хүртэл заларч байсан өнөөх алдарт Лукас профессорын цол залгамжлагч.

Грийн хэлнэ
- -  Ерөөсөө энэ ертөнц 4 хэмжээст байхгүй бол бол болохгүй гэсэн баталгаа хаана ч байхгүй. Нэгэнт томъёо 10 хэмжээст гэж хэлж байгаа л юм бол, бидний ердийн ойлголт л буруу байна гэсэн үг шүү дээ.

Ийнхүү эхэлсэн Супер утаслагийн онолын шинжилгээ. Тэр бол, супер утаслагийн онолд Харьцангуйн ерөнхий онол, Эгэл бөөмийн томъёо агуулагдаж буй эсэхийг шалгах адармаатай тооцоо байв.

Өнгөц харахад ямар ч холбоогүй харагдах хоёр томъёо хэдий ч, Супер утаслагийн онолоос аажмаар тэдний дүр төрх тодрон гараад ирэх нь тэр. Ингэж томъёонд ямарваа зөрчил байхгүй болохыг шалгах сүүлчийн тооцоо хийж байх үед, “496” гэсэн тоо ээлж дараалан гараад ирэв.

- -   Энэ тооны тухай хэлэлцэхээр дөнгөж эхэлтэл, гэнэт аянга цахилж билээ.
хэмээн Грийн ярив.
- - Бурхан байснаас зайлахгүй. Хариултанд хэтэрхий ойртсоноос болоод бурханы хилэнг бадраасан байх.

496.
Энэ бол төгс тооны нэг (бүх хуваагдагчийнхаа нийлбэртэй тэнцүү тоо) бөгөөд, эртний Грекийн үед тэнгэр газрыг бүтээхэд хамааралтай тоо гэгдэн шүтэгддэг тоо байж.

Энэ ариун тоо нэг дор гарч ирсэн явдал нь, Супер утаслагийн онолын томъёон дотор уудам огторгуй хийгээд өчүүхэн микро ертөнцүүд үзэсгэлэнтэйгээр хоршин зохицож буй болохыг илэрхийлж байлаа.

Тэгээд ч уг тоо гарч ирэхтэй зэрэгцээд, Супер утаслагийн онолоос Харьцангуйн ерөнхий онол болон Эгэл бөөмсийн томъёо зөрчилгүйгээр мөрдөн гарч ирсэн байв.

Шварцийн сэтгэл хөдлөв.
- -   Тэр бол ид шид байсан. Тийм дээд төвшиний томъёонуудад тохиолдлоор хүрч очсон байсан юм.
  •     Нуугдмал хэмжээс

- -   Энэ бол хувьсгал

Шварц болон Грийн нарын тооцооны үр дүн дэлхийг уулга алдуулав.
- -   Сансар огторгуйн тухай бүгдийг мэддэг болно.

The theory of everything (Бүх юмны тухай онол) гэгдэн тэнгэрийн дуутай цуг соёрхогдсон Супер утаслагийн онол.

Үүнээс хойш бүх дэлхийн физикчид энэ сэвдийг тойруулан ялаа мэт шавалдан судлах болно.

Урьд цагт “мартагдсан томъёо” байсан утаслагийн онол. Тэр нь Супер утаслагийн онол болон хувьссаны үр дүнд гэнэтхэн физикийн хамгийн тэргүүн фронт дээр гарч ирсэн нь тэр байв.

Ингэхэд тэгээд хэрхэн өөр хэмжээсийн асуудал хүлээн зөвшөөрөгдсөн юм бол?

Үүнд хэмжээс гэх ухагдахууныг яльгүй мэдэх шаардлагатай.

- -   Хэмжээс гэдэг бол “Хөдлөх боломжтой тэнхлэгийн тоог” заадаг юм
хэмээн Грийн тайлбарлана.

Жишээ нь урт, өндөр, өргөн гэсэн 3 зүгийн дагуу хөдөлбөл, энэ бол 3 хэмжээст юм. Цаашлаад цаг хугацаа бас хөдөлбөл 4 хэмжээст болно. Өөрөөр хэлбэл бидний мэдэх ертөнц.

- -   Олсон дээр явах циркчин охины хувьд, олс бол “1 хэмжээстэй” юм.
хэмээн Полчински тайлбарлаж байна.
Олсон дээр явах циркчин охин “урагшаа, хойшоо” л явж чадна. Өөрөөр хэлбэл олсны ертөнцөд (1 хэмжээст) байна гэсэн үг.

- -  Тэгвэл тэр олсон дээр яваа цох хорхойг төсөөлж үзье. Тэрээр тун өчүүхэн тул, түүнд ганц олс бус “хавтгай (2 хэмжээст)” харагдаж байх учиртай.

Нээрээ ч цох хорхой зөвхөн хойшоо урагшаа төдийгүй, баруун зүүн тийшээ ч хөдөлж чадна. Өөрөөр хэлбэл, харах өнцөгөө улам жижигрүүлээд байвал “нуугдмал хэмжээс” тодорч ирэх болно.

Энэ бол Супер утаслагийн онолын илэрхийлэх 10 хэмжээсийн хувьд ч бас ижилхэн.

Туйлаас өчүүхэн микро ертөнц, атомыг нэг их наяд хуваасны нэгийг дахин нэг их наяд хуваасны дайтай туйлын өчүүхэн ертөнцөд “нуугдмал хэмжээс” байгаа гэх.

Хэт микро учраас ердийн бидний нүдэнд тэр хэмжээс харагдах боломжгүй. Гэвч тэр нь гарцаагүй нуугдан байгаа юм гэнэ.

- -  Ихэнх физикчид огторгуйд үл мэдэх хэмжээсүүд үнэхээр байдаг гэдэгт итгэж байдаг.
хэмээн Полчински хэлнэ.
· Угаалгын машин
Ийнхүү бүх ерөнцийг бөөрөнхийлөн багцалсан мэт санагдах Супер утаслагийн онол.
Гэтэл үүн дээр бас дахин Хокинг профессор ус цацаж орхив.

Тэр бол хожимоо “Хокингийн парадокс” гэж нэрлэгдэх болсон, хар нүхний ёроолоос ялгарах “нууцлаг дулаан” байлаа.

Хар нүхний жинхэнэ ёроол болох туйлдаа хүртэл нягтарсан ёроолын ганц цэг дээр, эгэл бөөмс хүртэл яагаад ч хөдлөх учир байх ёсгүй. Тийм бол яагаад тэндээс дулаан ялгарна вэ?

Энэ бол Хокингийн асуулт байв.

Улам хүнд асуудал тулгагдсан Шварц энэ тухай дурсан ярина
--   Хокинг профессорийн асуулт туйлын хурц, бид энэ асуудлыг шийдэх гээд ерөөсөө чадахгүй байлаа. Хокингийн парадоксийг тайлахаас нааш, Хокинг профессор Супер утаслагийн онолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан юм.

Ахиад л Шварц гар мухардах нь тэр.

Тэгтэл шинээр залуухан аврагч гараад ирэв.
Жосеф Полчински. Олсон дээр явагч охин болон цох хорхойгоор жишээлэн өөр хэмжээсийг тайлбарлаж өгсөн хүн.

Тэрээр санаандгүй нийтийн угаалгын газраар явж байгаад нэгэн санаа олов.
-     Хувцас бол нарийхан утаснууд олон тоогоор нийлж бүтдэг. Тэгвэл микро ертөнцөд ч бас эгэл бөөмсүүд болох утаснууд нь нэг нэгээрээ бус, бөөндөө байдаг байвал яах уу?

Ийн төсөөлсөн Полчинскийн томъёоноос мөрдөн гарсан нь, асар олон тооны утаслагууд цуглаад “хальс шиг хөдөлж буй үзэгдэл” байв.

Хокингийн парадоксийг тайлах түлхүүр болсон нь хар нүхний ёроолд нуугдаж байсан “өөр хэмжээс” байсан юм.
Тэр өөр хэмжээсээр хальс шиг болон цугласан утаслагууд эргэлдэн хөдөлж дулаан ялгаруулж байв.

Полчински Супер утаслагийн онолд “хальсны томъёог” шинээр нэмсэнээр хар нүхний “нууцлаг дулаан”-ыг тайлсан юм.
·  Эрэл
2004 онд Хокинг профессор эцэстээ хүлээн зөвшөөрөв.
Хокинг
- - Би урьд өмнө олж тогтоосон хар нүхний нууцлаг дулааны талаар өдий хүртэл эндүүрч байсан болохоо энд мэдэгдэж байна.

Полчински, Хокинг профессорын асуултанд талархана.
- -   Хэрвээ Хокингийн парадокс байгаагүйсэн бол, бид бүхэнд урагшаа ахих өөр өдөөлт олдохгүй байсан болов уу гэж боддог юм. Энэ парадокс бол шинжлэх ухааны түүхэнд үлдэхүйц агуу хийсвэр туршилт юм.

Хокинг профессорын дараалан гаргаж тавих асуултуудыг нэг нэгээр нь даван туулж ирсэн физикчид. Тэд ийнхүү мөдхөн огторгуй мэндлэх тэр эгшинд ойртон ирсээр байна.
Гэвч, түүний гол хөзөр болох Супер утаслагийн онолыг төрүүлсэн эцэг Шварц хэдийнэ 71 нас хүрчээ. Өөрийн амьд байгаа цагтаа огторгуйн үүслийн нууцад хүрч очихгүй ч байж мэдэх нь хэмээн бодож эхлэх болов.

- -   Эцсийн мөчид хариултыг мэдэж чадалгүй өнгөрнө гэдэг гунигтай.
Гэсэн ч тэр бас ингэж хэлнэ
--  Гэхдээ хариултыг мэдчихвэл, тэр ч бас гунигтай л байх (хэхэ). Эрэл үргэлжилж байгаа гэдэг бол юу юунаас илүү гайхамшигтай явдал юм.

Өнөө цагт, хамгийн шинэлэг томъёоны дүрслэх огторгуй бол 11 хэмжээстэй.
Тэгээд зогсохгүй, "10-ын 500 зэрэг" хэмээх ой тойнд оромгүй олон тооны огторгуй оршин байх боломжтой гэх хүнд асуудал бас шинээр босч ирээд буй гэх.

-  -  Бид хариулт хайж байдаг. Гэхдээ, яагаад асуудгаа мэддэггүй
Cumrun Vafa.

Хэдий хүн төрөлхитөн хар нүхний ёроолыг өнгийн харж чадлаа ч, түүний цаана улам уудам хил хязгааргүй огторгуй цэлийн байх ч юм билүү.

Эйнштейнээс хойш, мэдэх тусам л тэлж ирсэн сансар огторгуй.
Мэдэх ч боломжгүй хэмжээс ахиад цаана нь хэд байгаа бол?...

Das Wahre ist gottähnlich.
es erscheint nicht unmittelbar, wir müssen es aus seinen Manifestationen erraten. (Goethe)
Үнэн бол бурханы энтэй.
Үнэн хэрхэвч шууд ил гарч ирэхгүй. Бид бүхэн бодит үнэнийг бурханы илчлэлээс тааварлахаас өөр боломжгүй юм. (Гёте)

Эх сурвалж: http://tomyo-bodyo.blogspot.com/